Ngành trái cây Việt Nam đang đứng trước những thách thức lớn trong việc tăng giá trị gia tăng và nâng cao khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Mặc dù đã có mặt tại hơn 100 quốc gia, phần lớn trái cây Việt vẫn được xuất khẩu dưới dạng thô, với giá trị gia tăng thấp và dễ bị ảnh hưởng bởi các rào cản kỹ thuật quốc tế. Trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu đang chuyển dịch sang mô hình minh bạch, bền vững và tiêu chuẩn cao, ngành trái cây Việt buộc phải tái định vị và chuyển đổi toàn diện hệ sinh thái sản xuất.
Thách thức từ tư duy giá trị
Với hơn 1,3 triệu ha cây ăn quả và tổng sản lượng khoảng 15 triệu tấn/năm, Việt Nam có tiềm năng trở thành trung tâm cung ứng trái cây cho thế giới. Tuy nhiên, nghịch lý là phần lớn sản phẩm vẫn xuất khẩu dưới dạng thô, phụ thuộc vào vài thị trường truyền thống như Trung Quốc, trong khi giá trị gia tăng còn thấp. Điểm yếu không phải vì thiếu tài nguyên, mà ở cách tổ chức sản xuất và mô hình phát triển chưa tương thích với yêu cầu của chuỗi giá trị toàn cầu. Việt Nam vẫn ưu tiên sản lượng hơn chất lượng, mở rộng diện tích thay vì tối ưu hóa hiệu quả, chú trọng tiêu thụ tức thời thay vì đầu tư vào chế biến và thương hiệu.
Chuyển đổi từ phát triển theo chiều rộng sang chiều sâu, tập trung vào chất lượng, chế biến, truy xuất và thương hiệu được xem là hướng đi bắt buộc nếu Việt Nam muốn nâng cao năng lực cạnh tranh và tiếp cận ổn định các thị trường có yêu cầu kỹ thuật cao như EU, Mỹ và Nhật Bản. Lấy ví dụ từ chuối, mặt hàng xuất khẩu chủ lực với sản lượng hơn 3 triệu tấn/năm, nhưng giá trị sản xuất hiện chỉ đạt khoảng 2.400 USD/ha. Để tạo được đột phá thật sự, cần tổ chức lại sản xuất theo hướng quy mô lớn, công nghệ cao và kiểm soát chất lượng chặt chẽ.
Ngược lại, chanh leo cho thấy mô hình phát triển hiệu quả hơn. Với sản phẩm chế biến, chanh leo Việt Nam đã đạt giá trị xuất khẩu 300 triệu USD và có thể chạm mốc 1 tỷ USD nếu thị trường Trung Quốc mở cửa hoàn toàn.
Kiến trúc lại chuỗi giá trị
Định vị lại trái cây Việt không thể là một khẩu hiệu đơn lẻ. Đó là quá trình tái cấu trúc sâu, từ quy hoạch vùng trồng, chọn tạo giống, nâng cấp công nghệ, kiểm soát chất lượng đến chuẩn hóa chuỗi cung ứng. Ba nguyên tắc cơ bản cần xác lập: truy xuất – tiêu chuẩn – liên kết.
Về truy xuất và tiêu chuẩn hóa, đây là điều kiện tiên quyết để giữ và mở rộng thị trường xuất khẩu, đặc biệt là châu Âu và Mỹ. Nếu không làm tốt truy xuất nguồn gốc, sẽ không có mã số vùng trồng, không thể vào chuỗi bán lẻ cao cấp. Một yếu tố nền tảng khác là giống cây trồng. Người dân cần được hỗ trợ để trồng giống tốt, có chất lượng đồng đều. Bản đồ số vùng trồng, kiểm định giống và quy hoạch chuyên canh là điều bắt buộc.
Bên cạnh đó, hiện đại hóa chế biến cũng là yếu tố quan trọng. Cần có chính sách cởi trói đất công, cho thuê dài hạn hoặc đấu giá minh bạch để doanh nghiệp yên tâm đầu tư dài hơi.
Tái định vị trái cây Việt không đơn thuần là đổi nhãn, cải tiến bao bì hay mở rộng thị trường. Đó là một quá trình chuyển đổi sâu rộng, từ quản trị sản xuất đến kiến tạo thương hiệu quốc gia. Sự thay đổi này đòi hỏi một “kiến trúc mới” của ngành hàng trái cây, trong đó Nhà nước đóng vai trò thiết kế thể chế, doanh nghiệp là đầu tàu công nghệ và thị trường, còn người nông dân là chủ thể sản xuất hiện đại, chuyên nghiệp.